“VOLTERIN “SAFDIL” ƏSƏRI: Sadəlövhlüyün güzgüsündə cəmiyyətin ziddiyyətləri”
“VOLTERIN “SAFDIL” ƏSƏRI: Sadəlövhlüyün güzgüsündə cəmiyyətin ziddiyyətləri”
Volterin 1767-ci ildə nəşr olunan “Safdil” əsəri, dövrün ictimai quruluşunu və insan təbiətini kəskin şəkildə şübhə altına alan, cəlbedici satirik romandır. “Kandid” kimi daha məşhur əsərləri ilə müqayisədə roman daha az mürəkkəb bir quruluşa malikdir, lakin dərinlik baxımından əlbəttə ki, geri qalmır. Volter bu əsərində xüsusilə din, sosial ənənələr və fərd və cəmiyyət arasındakı əlaqəyə diqqət yetirir. Safdil Fransaya gələn və Qərb cəmiyyətinin adət-ənənələri, dini və siyasəti ilə tanış olan baş qəhrəman Huron hindlisidir. O, qəfildən özünü 17-ci əsr Fransasında tapır. Safdilin Qərb cəmiyyəti ilə qarşılaşması onun sadə və saf əxlaq anlayışı ilə bu cəmiyyətin mürəkkəb, süni və çox vaxt ikiüzlü quruluşu arasındakı toqquşmanı ortaya qoyur. Sadəlövh insan Fransanın dini və ictimai quruluşunu sorğulamağa başlayır və yaşadığı mədəni sarsıntıya görə öz dəyərlərini yenidən qiymətləndirmək məcburiyyətində qalır. Qəhrəmanın “sadəlövhlüyü” və təbii instinktləri dövrün Fransa cəmiyyətinin süni və korrupsioner qaydaları ilə toqquşur. Bu təzad Volterə cəmiyyətin ziddiyyətlərini və ikiüzlülüyünü ifşa etməyə imkan verir. Sadəlövh, təbii və azad insanın sosial qaydalara uyğunlaşma prosesində qarşılaşdığı problemləri əks etdirməklə cəmiyyətin təbiiliyi nə dərəcədə sıxışdırdığını göstərir.
Volterin “Safdil” əsərini Azərbaycan mühitinə və cəmiyyətinə uyğun olaraq təhlil etmək maraqlı perspektivlər ortaya qoyur. Safdil, Avropanın, xüsusilə Fransa cəmiyyətinin din, adət-ənənə və sosial quruluşdakı təzadlarını tənqid etdiyi kimi, oxşar problemlər Azərbaycan mühitində də müəyyən dövrlərdə mövcud olub və bəzən hələ də aktualdır. Volter əsərində insanın təbii azadlığı ilə süni quruluşlar arasındakı ziddiyyəti tənqid edir. Azərbaycan mühitində də xüsusilə XIX-XX əsrlərdə Qərb mədəniyyəti ilə Şərq ənənələrinin toqquşması diqqət çəkir. Mirzə Fətəli Axundzadənin və ya Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində də belə mövzulara rast gəlinir. İnsanların ənənələr və süni məhdudiyyətlər arasında sıxışıb qalması Safdildəki qəhrəmanın yaşadığı mədəni şokla müqayisə oluna bilər. Voltaire dini təşkilatların riyakarlığını və insanların üzərindəki hakimiyyətini tənqid edir. Azərbaycan mühitində də dinin bəzi dövrlərdə mədəniyyət və siyasət üzərində böyük təsir gücünə malik olduğunu görmək mümkündür. Mirzə Cəlilin “Molla Nəsrəddin” jurnalında da Volterin yanaşmasına bənzər tənqidi ruh müşahidə edilir. Baş qəhrəman Qərb sivilizasiyasının süni qaydalarını başa düşməyə çalışır və bu prosesdə təbii dəyərləri ilə toqquşur. Bu, Azərbaycanın Rusiya İmperiyası tərkibində olduğu dövrdə və ya sovet dövründə ənənəvi mədəniyyətin modernləşmə ilə qarşılaşmasına bənzədilə bilər. Voltaire’in qəhrəmanı kimi, Azərbaycan cəmiyyətində də modernləşmə prosesləri zamanı insanlar bir çox ziddiyyətlər və mədəni dilemma ilə qarşılaşıb. Mirzə Fətəli Axundzadənin “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” əsəri “Safdil” ilə müəyyən qədər müqayisə edilə bilər. Bu əsərdə də təbii və yad düşüncələr arasındakı konflikt göstərilir. Müsyö Jordan qərb elmini, Dərviş Məstəli şah isə ənənəvi, bir qədər də geri qalmış baxışları təmsil edir. Axundzadə də Voltaire kimi ironiya və tənqidi yanaşmadan istifadə edir. Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” və ya “Ölülər” əsərlərində cəmiyyətin geridə qalmışlığı və dəyişən dünyanın gətirdiyi çağırışlar “Safdil”dəki mövzularla çox bağlıdır.
Əsəri oxuyarkən, onun sadə süjetindən daha çox, altındakı güclü fəlsəfi və siyasi mesajlar diqqət çəkir. Bu bizi həm düşünməyə, həm də cəmiyyətin problemlərini yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Sadə və məsum bir insanın – Safdilin – sivilizasiya ilə toqquşması əslində insanlığın öz dəyərlərini necə unudub süni bir dünya yaratdığını göstərir. Bu məni bir insan kimi düşündürür: biz doğularkən saf və azadıq, amma böyüdükcə cəmiyyət bizə qaydalar, dogmalar, məhdudiyyətlər yükləyir. Safdil, bu yükləri anlamır, çünki o, təbiətinə daha yaxındır. Bu, mənə Volterin “təbiətə qayıdış” çağırışını xatırladır:
İnsan niyə bu qədər saxta olmağa çalışır? Niyə təbii və səmimi olmaq çox vaxt qəribə qarşılanır?
Volterin fəlsəfəsi aydındır: insan ağlı ilə təbiət arasındakı harmoniyanı itirib. Dini sistemlər və sosial strukturlar bizi düşündürmək yerinə itaət etməyə məcbur edir.
Bu məqam mənim üçün çox təsirli idi, çünki hələ də müasir dünyada insanları sorğulamadan qəbul etməyə sövq edən sistemlər var. Volter, kilsəni sərt şəkildə tənqid edir, amma bunu açıq hücumla deyil, Safdilin sadə sualları ilə edir. Düşünürəm ki, bu yanaşma inanılmaz dərəcədə təsirlidir. Safdilin sualları, əslində, bizim də bəzən özümüzdən soruşmaq istədiyimiz suallardır:
“Niyə insanlar dini gücün təsiri altında ədalətsizlik edir? Niyə tanrı adına bu qədər əzab verilir?”
Belə suallar məni düşündürdü. Din mənəvi dəyər sistemi olmalı olduğu halda, bəzən güc və manipulyasiya alətinə çevrilir. Bu, yalnız Volterin dövründə deyil, bir çox dövrlərdə də belə olmuşdur. Bu tənqid həm həqiqəti vurğulayır, həm də insanı öz mənəvi inanclarını sorğulamağa çağırır.
Əsərin siyasi mesajı da diqqətəlayiqdir. Volter monarxiyanı və aristokratiyanı açıq şəkildə tənqid edir. Safdilin gözləri ilə biz görürük ki, bu sistemlər ədalətdən çox uzaqdır və yalnız güclülərin maraqlarını qoruyur. Mənim üçün ən təsirli məqam, Safdilin hüquq sistemi ilə qarşılaşdığı səhnələr oldu. Bu, bəlkə də ən çox düşündürən hissə idi, çünki hüquq sisteminin ədalətdən uzaqlaşdığı bir dünyada yaşayırıq. Bu əsərdəki tənqid o qədər aktualdır ki, özümüzü Safdilin yerində təsəvvür etmək mümkündür. Safdil mənə insan olaraq nə qədər azad və düşüncəli ola biləcəyimizi, amma cəmiyyətin bizi necə məhdudlaşdırdığını xatırlatdı. Volterin üslubu həm güldürür, həm də düşündürür. O, sadə bir hekayə ilə bizə mürəkkəb fəlsəfi və siyasi suallar təqdim edir:
Azadlıq nədir?
Cəmiyyət insanın xoşbəxtliyinə kömək edirmi, yoxsa ona mane olur?
Bu suallar məni əsərin sonunda öz həyatımı sorğulamağa vadar etdi. Biz hələ də Volterin tənqid etdiyi problemlərlə mübarizə aparırıq. Onun ironiya və yumor vasitəsilə bizə çatdırdığı mesajlar nəinki tarixən, hətta indi də aktualdır. Əsəri bitirdikdən sonra sanki bir dostla uzun bir söhbət etmiş kimi hiss etdim. Filosof sanki mənə baxıb dedi: “Sorğula, həmişə sorğula. Yalnız belə azad ola bilərsən.” Məncə, Safdil təkcə oxunmalı deyil, həm də hiss edilməli və həyatımıza tətbiq edilməlidir.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru