Salyan–Neftçala bölgəsinin 1796-cı il mənzərəsi: Akkuşa çayı, qədim yaşayış məskənləri və tarixi-coğrafi miras

Pərvanə Salmanqızı

Azərbaycanın cənub-şərq düzənlikləri — xüsusilə Salyan və Neftçala əraziləri — tarix boyu Kür çayının yaratdığı münbit vadilərin, su yollarının və köç yollarının kəsişməsində yerləşməsi ilə seçilib. Bu ərazilər təkcə coğrafi deyil, həm də sosial, etno-mədəni baxımdan zəngin irsə malikdir. XVIII əsrin sonlarına aid — xüsusilə 1796-cı il mənbələri bölgənin o dövr üçün həm təbii, həm də etno-sosial strukturunu aydın şəkildə təsvir edir.

Kür çayının sağ qolu Akkuşa — unudulan böyük su yolu

1796-cı il mənbələrinin məlumatına görə, həmin dövrdə Akkuşa çayı — bu gün adını yalnız arxivlərdə görürük — Kürün sağ qolunu təşkil edən ən iri su magistrallarından biri olmuşdur. O dövrdə Akkuşa indiki kimi kiçik və ya qurumaya doğru gedən su axını yox, geniş, güclü və çoxşaxəli bir çay sistemi kimi təsvir edilir.

Mənbələrdə yazılır ki:

Akkuşa çayı geniş sahə boyunca yayılır,

Salyan şəhərindən bir qədər yuxarıdan Kür çayının 3–4 qolu ayrılaraq Xəzərə tökülürdü,

Bu qolların hər birinin ətrafı sıx yaşayış məskənləri ilə əhatə olunmuşdu.

Bu su qolları həm kəndlərin formalaşmasında, həm də əkinçilik, maldarlıq, ticarət və balıqçılıq kimi təsərrüfat sahələrinin inkişafında həlledici rol oynayıb. Bu çay sisteminin geniş olması həmçinin göstərir ki, Kürün aşağı axını XVIII–XIX əsrlərdə indiki dövrdən qat-qat suvarma qabiliyyətinə və daşqın gücünə malik olub.

Kənd adları və onların mənşəyi — etnosların izləri

1796-cı il mənbəsində siyahısı verilən kənd adları həmin dövrdə Kürün qolları boyunca yaşayan tayfa və nəsl birliklərinin bölgədəki strukturunu göstərir. Bu adların çoxu sonrakı əsrlərdə fonetik dəyişikliklərə uğrayaraq indiki toponimlərə çevrilib.

Aşağıda hər kənd haqqında həm tarixi, həm də toponim baxımından izah verilmişdir.

📍 Karbam beqli → Qardaşbəyli

Bu adın kökündə “bəyli” komponenti nəsil və ya ailə başçısının adına bağlılığı göstərir. “Karbam” və ya “Karbam beqli” ifadəsinin yerli tələffüzlə “Qardaş bəyli”yə çevrilməsi zaman keçdikcə fonetik uyğunlaşmanın nəticəsidir.
Bu nəsil bölgədə qədim tayfa qruplarından biri hesab olunur.

📍 Baburxan Arabi → Ərəbbəbirxanlı

“Arabi” komponenti kəndin sakinlərinin ərəb mənşəli bir tayfa və ya nəsil qolundan olduğunu göstərir. XVIII əsrdə bu ərazilərdə ərəb mənşəli feodal qollarının yaşadığı məlumdur. “Baburxan” isə böyük ehtimalla həmin nəsildən olan bir rəhbərin adıdır.
Bu ad sonradan Ərəbbəbirxanlı şəklini almışdır.

📍 Pirebata → Pirəbbə

“Pir” — müqəddəs, dini şəxs və ya ocağı bildirir. “Ebba/Ebba-ta” komponenti çox güman ki, yerli bir şəxsin və ya mürşidin adını ifadə edir. Kənd dini mərkəz kimi formalaşmış ola bilər.

📍 Xotçubana → Xoşçobanlı

Bu adın kökündə “çoban” komponenti dayanır. “Xotçu/Xoççu” kimi səslənən qədim formanın “xoş”a çevrilməsi fonetik yumşalmanın nəticəsidir. Kənd maldarlıq ənənələrinə bağlı bir əkin-maldarlıq məskəni olub.

📍 Matallik → (aydınlaşdırılmayıb)

“Matallik” toponimi ehtimal ki, “mətal” — metal və ya “mətəl” (gözləmək, dayanmaq) köklərindən yaranmış ola bilər. Bu ad ya sənətkarlıqla, ya da strateji dayanacaq nöqtəsi ilə bağlı ola bilər. Araşdırma tələb edən qaranlıq etimondur.

📍 Karallu → Qaralı

Bu kənd adında “Qaralı” etimologiyası açıq şəkildə görünür. Ola bilər ki, “Kara-llu” türkdilli komponent olan “kara” (qara, güclü, möhkəm) sözünün dəyişmə formasıdır.

📍 Çeredje → Çərəcə

Bu ad çayın məcrasında müəyyən coğrafi özəlliyi bildirə bilər. “Çərəcə” bölgədə yüngül fonetik dəyişmə ilə qorunub.

📍 Bayat → Boyat

“Bayat” oğuz tayfalarının ən qədim qollarından biridir. Bölgədə Boyat kəndinin olması həmin tayfanın burada ciddi iz buraxdığını göstərir. 1796-cı il mənbəsi bunu bir daha təsdiqləyir.

📍 Xolmi → Xol zonası

Bu ad coğrafi relyefi bildirir. “Xol” — yüksəklik, təpəlik mənasında işlənən qədim türk sözü ola bilər. “Xolmi” — “xollu yer” anlamındadır.

📍 Karayumanlu → Qaramanlı

Bu ad Qaraman türklərinin bölgədə məskən salmasını göstərir. Qaramanlılar Anadolu və Cənubi Qafqazda geniş yayılan qollardan biri olub.

📍 Kazbinlu → Qaralı-Qəzvinli

Bu ad “Qəzvinli” etnosunun bölgədə yaşadığını göstərir. Onların Qərbi İran mənşəli tayfa qolu olduğu ehtimalı böyükdür.

📍 Ardebillu → Ərdəbilli

Bu ad birbaşa Ərdəbil şəhərindən köç etmiş ailə və ya tayfaları göstərir. XVII–XVIII əsrlərdə Şahsevən qollarından olan əhali tez-tez Cənubi Azərbaycan bölgələrindən Kür vadisinə köçürdü.

📍 Arbatan

Bu kəndin adı “araba yolunun olduğu yer” və ya “arbat” (bir türkmən boyu) ilə əlaqəli ola bilər.

📍 Kalalu → Qalalı

“Qala” kökü burada aydın görünür. Bölgədə kiçik müdafiə qurğuları olmuş ola bilər.

📍 Aqbazlu → (aydınlaşdırılmayıb)

“Aq” — ağ, saf; “baz/bazı” isə türk dillərində müxtəlif mənalar daşıya bilir. Ola bilər ki, tayfa adı olub. Bu toponim də əlavə tədqiqat tələb edir.

Qədim su yolları boyunca formalaşmış sivilizasiya

Siyahıda adı keçən yaşayış məskənlərinin hamısı eyni bir coğrafi xətt boyunca — Kürün sağ qollarının sahilləri boyunca sir-səmir bir zəncir kimi düzülmüşdü. Bu kəndlərin hamısının su ətrafında yerləşməsi təsadüfi deyildi:

çay yolları ticarət marşrutu idi;

yaşayış üçün əlverişli torpaq suvarma baxımından üstün idi;

balıqçılıq böyük gəlir gətirirdi;

kənd təsərrüfatı bütünlüklə Kürün rejimindən asılı idi.

Yəni Kür vadisi XVIII–XIX əsrlərdə bu ərazilərdə min illərdir davam edən həyatın mərkəzi olmuşdur.

Nəticə: unudulan çayların və dəyişən toponimlərin izi ilə

1796-cı ilə aid mənbə Salyan–Neftçala düzənliyinin dəqiq tarixi xəritəsini qurmağa imkan verir. Bu kənd adlarının çoxu bu gün yaşayır, bəziləri isə yalnız arxiv səhifələrində qalıb. Lakin onların hər biri:

bölgənin etnik tərkibinə,

sosial strukturuna,

tayfa tarixlərinə,

coğrafi dəyişikliklərə,

Kür çayının məcrasının dəyişməsinə

işıq salan dəyərli tarixi izlərdir.

Bu mənzərə bir daha sübut edir ki, cənub düzənlikləri təkcə coğrafi məkan deyil — çoxqatlı, zəngin, həyat dolu bir tarix yaddaşıdır.

İmza:Pərvanə Salmanqızı.