Şarl Lui Monteskyenin “İran məktubları” əsərinin fəlsəfəsi
Şarl Lui Monteskyenin “İran məktubları” əsərinin fəlsəfəsi
Şarl Lui Monteskye, əsərləri siyasi düşüncə və fəlsəfəni formalaşdırmağa davam edən Maarifçilik dövrünün nüfuzlu fransız filosofu idi. Onun əsas əsərlərindən biri olan “İran məktubları” 18-ci əsr Fransasının ictimai və siyasi mənzərəsinin dahiyanə şərhi kimi seçilir. Paris cəmiyyətini müşahidə edən iki iran səyyahı arasında mübadilə olunan bir sıra məktublar vasitəsilə Monteskye daha geniş fəlsəfi mövzuları araşdırmaqla yanaşı, fransız mədəniyyəti və idarəçiliyinin nüanslı tənqidini təklif edir. Hekayə Fransaya səfər edən iki fars zadəganının, Özbək və Rikanın yazışmaları vasitəsilə cərəyan edir. İki səyyah arasında məktublar toplusu kimi təqdim edilən bu roman təkcə müasir Avropa cəmiyyətinin satirası kimi deyil, həm də fəlsəfi və mədəni mövzuların dərindən araşdırılmasıdır. Monteskye öz müşahidələri və mülahizələri vasitəsilə hər iki mədəniyyətin adət-ənənələrinə, institutlarına, dəyərlərinə işıq salmaq üçün kənar şəxslərin perspektivindən istifadə edərək, fars və fransız cəmiyyətinin müqayisəli təhlilini təqdim edir. “İran məktubları” epistolyar formatdan istifadə edərək Monteskyeyə kənar adamların gözü ilə ictimai normalar, siyasət və insan davranışı haqqında bir sıra perspektivləri təqdim etməyə imkan verir. İrandan Fransaya səyahət edən Özbək və Rika, oxuculara öz mədəniyyətlərini daha tənqidi şəkildə araşdırmaq imkanı verən obyektiv obyektiv təklif edirlər. Bu yanaşma adət-ənənələrin və dəyərlərin nisbiliyini vurğulayır, bir cəmiyyətdə normal sayıla bilən şeyin digərində absurd və ya irrasional görünə biləcəyini vurğulayır. Monteskyenin fars qəhrəmanlarını seçməsi avrosentrizmə meydan oxumaq və mədəni relativizm haqqında düşüncələri təhrik etmək üçün düşünülmüş bir cihaz rolunu oynayır.
Əsərin mərkəzi fəlsəfi mesajlarından biri də relativizm mövzusudur. Monteskye iddia edir ki, anlaşma və tolerantlıq müxtəlif dünyada birgəyaşayış üçün əsasdır. Fars adət-ənənələri ilə Avropa ənənələri arasındakı fərqləri nümayiş etdirməklə, o, oxucuları açıq fikirliliyi qəbul etməyə və öz qərəzli təsəvvürlərini yenidən nəzərdən keçirməyə dəvət edir. Bu mədəni relativizm anlayışı müxtəlif mədəniyyətlərin məlumatlılığının, qiymətləndirilməsinin sülh və anlaşmaya kömək edə biləcəyi bugünkü bir-biri ilə əlaqəli dünyada əhəmiyyətli dərəcədə aktualdır. “İran məktubları” Monteskye üçün fransız cəmiyyətinin müxtəlif aspektlərini tənqid etmək üçün bir vasitə rolunu oynayır.O, farsların gözü ilə gücün mürəkkəbliklərini, dinin rolunu, sevgi və münasibətlərin mahiyyətini, siyasi-sosial qarşılıqlı əlaqənin nüanslarını araşdırır. O, fars adət-ənənələrini fransız təcrübələri ilə qarşı-qarşıya qoymaqla onun müasir cəmiyyətinə xas olan absurdları və ziddiyyətləri vurğulayır. Əsərin əsas mövzusu despotizmlə azadlıq arasındakı ziddiyyətdir. Özəyini İrandakı despotik idarəçilik və Fransadakı güc dinamikasının nüansları ilə bağlı müşahidələri vasitəsilə Monteskye idarəetmədə nəzarət və tarazlığın zəruriliyini araşdırır. O, hakimiyyət bölgüsünün tərəfdarıdır və fərdi azadlıqların, qanunun aliliyinin vacibliyini vurğulayaraq, mütləq hakimiyyətin təhlükələrinə qarşı xəbərdarlıq edir. Özbək və Rikanın yazışmaları vasitəsilə Monteskye Avropa cəmiyyətinin müxtəlif aspektlərini, xüsusən də onun siyasi strukturlarını, sosial əxlaqlarını və dini təcrübələrini tənqid edir. O, qanunların məhz güc aləti kimi xidmət etməkdənsə, cəmiyyətin mənəvi dəyərlərini əks etdirməli olduğunu iddia edir. Özbək və Rika arasındakı yazışmalar vasitəsilə Monteskye ədalətin vacibliyini, etik idarəetmənin seçilmiş bir neçə şəxsin maraqlarını deyil, ümumi rifahı təşviq etməli olduğunu göstərir.Qanunun əxlaqi əsaslarının bu cür nəzərdən keçirilməsi Monteskyenin “Qanunların Ruhu”nda bu fikirləri daha sonra, daha əhatəli tədqiqindən xəbər verir.
Məktublar Avropa hökumətlərinə, xüsusən də monarxiyaya xas olan korrupsiyaya toxunur, siyasi islahatlar və ədalət istəyini ifadə edir. Monteskye, Avropada müşahidə etdiyi despotizmi fars cəmiyyətinin nisbi azadlığı ilə müqayisə edərək oxucuları azadlıq və idarəçilik idealları üzərində düşünməyə sövq edir. Onun səthiliyi və tənəzzülü ilə səciyyələnən Fransa sarayının təsviri zahiri görkəmlə reallıq arasındakı əlaqəni, eləcə də cəmiyyətin mənəvi tənəzzülünü daha da vurğulayır. Fransa kontekstindən kənarda yerləşən farslar Avropa həyatının absurd və ziddiyyətlərinin işıqlandırıldığı unikal obyektiv təklif edirlər. Bu texnika oxucuları öz mədəni normaları üzərində tənqidi düşünməyə təşviq edir. Məsələn, məktublar Fransa cəmiyyətində, xüsusən din, siyasət və gender rolları kimi sahələrdə mövcud olan ikiüzlülük, əxlaqi çatışmazlıqları ifşa edir. Özbək tez-tez fars cəmiyyətinin daha bərabərlikçi və daha az sərt strukturlarını fransız cəmiyyətinin iyerarxik, çox vaxt özbaşına təbiəti ilə müqayisə edir. Mədəni relativizmlə bu əlaqə dəyərlər və təcrübələrin universal tətbiq oluna bilməyəcəyini xatırladır, müxtəlif sivilizasiyalar haqqında daha incə bir anlayışı təşviq edir. Monteskyenin despotizmin tənqidi “İran məktubları”nın əsas məqamlarından biridir. Yazışmalar onun fərdi azadlığa sadiqliyini və tiran idarəçiliyə nifrətini ortaya qoyur. Farsların müşahidələri vasitəsilə Monteskye despotizmin təkcə siyasi azadlıqları deyil, həm də fərdi mənəvi və intellektual inkişafı necə boğduğunu vurğulayır. Bu tənqidin mərkəzində siyasi strukturların cəmiyyətin xarakterinə təsir etdiyi fəlsəfi fikir dayanır. “İran məktubları” həm də maarifçi düşüncənin prinsiplərini özündə cəmləşdirir, ağıl, araşdırma və şübhəyə önəm verir. Monteskyenin satira və istehzadan istifadə üsulu ona müasir cəmiyyətin ziddiyyətlərini tədqiq etməyə imkan verir, ağlı doqmaya etiraz etmək üçün bir vasitə kimi istifadə edir. Onun personajları tez-tez maariflənmə arzusunu – mədəni sərhədləri aşan bilik və anlama istəyini təcəssüm etdirir. Özbək və Rika müxtəlif ideyalar, perspektivlərlə məşğul olarkən, bilik mübadiləsinin demokratik mahiyyətini nümayiş etdirir, oxucunu söhbətə qoşulmağa və müəyyən edilmiş həqiqətləri sorğulamağa sövq edir.Məktublarda Monteskyenin həm hüquqi, həm də fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən tənqid etdiyi qadınların cəmiyyətdəki roluna da toxunulur. Özbəyin hər iki mədəniyyətdə qadınların rəftarına dair düşüncələri onların hüquqlarını və muxtariyyətlərini müdafiə edərkən hər iki mədəniyyətdə mövcuddur. Monteskyenin mədəni relativizmi tədqiqi əsərin digər əsas cəhətidir. İran və Fransanın mədəni təcrübələrini yan-yana təqdim etməklə o, ümumbəşəri həqiqətlər anlayışına meydan oxuyur, insan adət və inanclarının müxtəlifliyini vurğulayır. Bu obyektiv vasitəsilə Monteskye öz oxucularını öz mədəni fərziyyələrini sorğulamağa və müxtəlif perspektivlərin dəyərini tanımağa dəvət edir.
Nəticə olaraq, Monteskyenin “İran məktubları” əsəri XVIII əsr Avropa cəmiyyətinin adi tənqidindən qat-qat artıqdır; insan varlığının, idarəçiliyin, mədəni relativizmin və ədalət axtarışının mürəkkəbliklərini araşdıran mürəkkəb əsərdir. Özbək və Rikanın səsləri ilə Monteskye oxucuları öz dəyərləri üzərində düşünməyə dəvət edir, bu gün də güclü rezonans doğuran araşdırma və tolerantlıq ruhunu aşılayır. Onun fikirləri mədəni müxtəliflik, əxlaq fəlsəfəsi və demokratiya prinsipləri ilə bağlı müasir müzakirələrdə aktual olaraq qalır. Getdikcə mürəkkəbləşən dünyanı gəzdiyimiz zaman Monteskyenin işi bizim ümumi insan təcrübəmizdə perspektiv, şəfqət və anlayışın dəyərini xatırladır.