Mehmed Niyazinin “Ölüm daha gözəldir” əsərinin fəlsəfəsi
Mehmed Niyazinin “Ölüm daha gözəldir” əsərinin fəlsəfəsi
Ədəbiyyat və düşündürücü nəsr səltənətində Mehmed Niyazinin yaradıcılığı, xüsusən də “Ölüm daha gözəldir” adlı təsirli əsəri insan təcrübəsinin dərindən araşdırılması kimi seçilir. Niyazi bu təlqinedici kompozisiya vasitəsilə həyat, ölüm, gözəllik və varlığımızı müəyyən edən xas ekzistensial suallar arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni vurğulayır. Roman həyat, ölüm və insan vəziyyəti ideyalarını birləşdirən ekzistensial mövzuları dərindən araşdırır. Niyazi zəngin hekayəsi və fəlsəfi dərinliyi ilə oxucuları varlığın mahiyyəti, ölümün qaçılmazlığı, keçici dünyada məna axtarışları haqqında düşünməyə dəvət edir. Əsər Sovet Rusiyasının nüfuzlu olduğu dövrlərdə Azərbaycanda yaşayan bir ailənin dramından bəhs edir. Hər kəsin və hər şeyin şübhə altına alındığı bu dövrdə Zeynəb ana, oğlu Tahir və qızı Türkiyəyə qaçmağı planlaşdırır, amma uğursuzluğa düçar olur və əsl hadisələr bundan sonra başlayır. Əslində baş verən və real həyatdan uyğunlaşdırılan bu əhvalat 15 yaşlı Tahir adlı yeniyetmənin gözü ilə biz oxuculara çatdırılır.Əsərin mərkəzi personajı Zeynep ana olduğu halda, Zeynep ana iki əsgərin əlinə keçdikdən sonra baş qəhrəman təkamüllə Tahirə çevrilir. Müəllif Tahirin həyatında sistemin insanlara mənfi təsirlərindən bəhs edir. SSRİ adət-ənənəni, mədəni quruluşu, dil birliyini assimilyasiya edərək, məhv etməklə sovet tipli insanlar yetişdirmək üçün idarə etdikləri azərbaycanlıları ümumiyyətlə kanallarda, abadlıq işlərində, mədənlərdə, tarlalarda işləmək üçün istifadə edirlər. Əsərdə bu vəzifə Tahir Mehmandarlıya və başqa şəxslərə həvalə olunub. Hər cür həbslərə, kameralara, sorğu-suallara və işgəncələrə məruz qaldıqdan sonra uzun bir səfərə çıxarılır və bir səhər özünü Sibirdə sürgündə görür. Buradakı həbsxanada ən ağır şəraitdə işləyir, aclığa və bir çox başqa dözülməz şeylərə məruz qoyurlar.Təbii ki, belə təcrid və soyuq yerlərdə ölüm tüğyan edir və bir-birinin ardınca çoxlu haqsız və işgəncəli ölümlər gəlir. Niyazinin fəlsəfəsi transformasiya ilə bağlıdır.Ölümə çox vaxt son kimi baxılır; azi onu bir nəticə deyil, bir keçid kimi təqdim edir. Müxtəlif mədəniyyətlərdə ölüm yenidən doğuş və ya başqa bir aləmə səyahət deməkdir. Bu inanc ölümə gözəllik hissi aşılayır – fərdlərə öz yer üzündəki Ölümə Mədəni Perspektivləri aşmağa imkan verən bir metamorfoz…. Belə bir hadisə insanın qanını dondura biləcək bir şeydir. Anasından və qardaşından ayrılan qəhrəman bir yol tapır və qaçmağı bacarır, lakin bədbəxtlik onu heç vaxt tərk etmir.
Niyazinin fəlsəfəsinin mərkəzində ölümün sadəcə bir son deyil, varlığın gözəlliyini aça bilən dəyişdirici təcrübə olması fikri dayanır. “Ölüm daha gözəldir” əsərində müəllif ölümlülüyün dərkinin həyatı zənginləşdirdiyini, fərdləri öz varlıqlarını təşkil edən keçici anları qiymətləndirməyə sövq etdiyini bildirir. Bu perspektiv ölümlə qarşıdurmanın həqiqi yaşayış üçün katalizator rolunu oynadığı ekzistensialist düşüncə ilə üst-üstə düşür. Niyazi təklif edir ki, ölümün qaçılmazlığını dərk etmək fərdlərə adi qayğıları aşmağa və həyatla daha dərin, daha mənalı səviyyədə məşğul olmağa imkan verir. Bu fikir personajların öz həyatları haqqında düşüncələri vasitəsilə parlaq şəkildə təsvir olunur ki, bu da çox vaxt sevgi, itki və zamanın keçməsi haqqında dərin dərk etməyə səbəb olur. Bundan əlavə, Niyazinin ölüm təsviri ənənəvi qavrayışlara meydan oxuyan estetik keyfiyyətlə doludur. O, ölümü dəhşətli və ya qorxulu bir hadisə kimi təsvir etmək əvəzinə, onu insan təcrübəsinin öz gözəllik formasına malik təbii bir hissəsi kimi təqdim edir. Ölümün bu estetikləşdirilməsi oxucuları ölümlə bağlı öz münasibətlərini yenidən nəzərdən keçirməyə dəvət edir. Ölümü sakit və gözəl bir fenomen kimi qələmə alan Niyazi, qorxudan çox qəbulu təşviq edən perspektiv dəyişikliyini göstərir. Bu fəlsəfi mövqe həyat və ölümün gözəlliyini tərənnüm edən müxtəlif mədəni və ədəbi ənənələrlə rezonans doğurur, ölüm qarşısında ümumbəşəri məna axtarışını təklif edir. Niyazinin yaradıcılığında yaddaş və irs mövzuları ilə dərin məşğulluq əks olunur. “Ölüm Daha Gözəldir” əsərindəki obrazlar öz keçmişləri ilə boğuşur, çox vaxt hərəkətlərinin və münasibətlərinin təsirini əks etdirir. Bu introspeksiya fikri vurğulayır ki, ölüm bir insanın həyatının sonunu göstərə bilsə də, onların geridə qoyub getdiyi xatirələr və təsirlər canlılarda rezonans yaratmağa davam edir. Müəllif, həyat və ölümün bir-biri ilə əlaqəli olduğunu vurğulayaraq, insanın irsinin onların varlığının həyati bir tərəfi olduğunu irəli sürür. Bu fəlsəfi fikir oxucuları öz həyatlarının və seçimlərinin insan təcrübəsinin daha geniş qobeleninə necə töhfə verdiyini düşünməyə dəvət edir, gözəlliyin yaddaşın davamlılığında və sevginin təsirində tapıla biləcəyi fikrini gücləndirir.
Niyazi oxucuları oxşar düşüncə tərzini mənimsəməyə təşviq edir, ölümü qorxulu bir hadisə kimi deyil, varlığın təbii bir tərəfi kimi görür, ölümü gözəl kimi qəbul etməyin mənası həyatın əbədiliyini daha çox qəbul etməyə səbəb olur. Niyazi deyir ki, ölümü qəbul etmək fərdləri naməlumla bağlı qorxu və narahatlıq buxovlarından azad edir. Bu qəbul həyata yenidən qiymət verir – insanları Niyazinin “Ölüm daha gözəldir” ifadəsinin ağırlığı olmadan həqiqi yaşamağa və ehtiraslarının arxasınca getməyə sövq, həyat və ölümün qarşılıqlı əlaqəsini dərindən araşdırmağa dəvət edir. Onun fəlsəfəsi tez-tez ölümlə bağlı müzakirələrdən çəkinən cəmiyyət normalarına meydan oxuyur və mövcud olmağın nə demək olduğunu daha vahid başa düşməyə təşviq edir. Ölümə xas olan gözəlliyi qəbul etməklə, fərdlər daha zəngin, daha mənalı həyat sürə, həm həyatın canlılığını, həm də onun yekununun sakitliyini qeyd edən mədəniyyəti inkişaf etdirə bilər. Varlığın keçici təbiəti ilə getdikcə daha çox maraqlanan bir dünyada Niyazinin fikirləri insan təcrübəsinin keçdiyi təravətləndirici obyektiv təqdim edir.
“Ölüm daha gözəldir” əsərinin mərkəzində ekzistensial fəlsəfə ilə dərin əlaqə dayanır. Personajlar həyatın mənası və ölümün əminliyi ilə mübarizə aparır, tez-tez ümidsizlik və ümid arasındakı kəsişmədə olurlar. Niyazi ölümü sadəcə bir son kimi deyil, insanın həyat anlayışını yenidən formalaşdıran dəyişdirici təcrübə kimi təsvir edir. Bu perspektiv ekzistensialist düşüncə ilə üst-üstə düşür, fərdi təcrübənin vacibliyini və həyatın qeyri-müəyyənlikləri arasında məna axtarışını vurğulayır. Niyazinin povestinin mərkəzində insan təcrübəsinin bir-biri ilə əlaqəli elementləri kimi keçiciliyin və gözəlliyin tematik tədqiqi dayanır. O, lirik nəsri ilə həyatın efemer təbiəti ilə müvəqqəti hüdudları aşan gözəlliyin davamlı mahiyyəti arasındakı incə tarazlığı idarə edir. Ölümü “daha gözəl” kimi qələmə verən Niyazi ölümlə bağlı adi təsəvvürlərə meydan oxuyur, həyat və ölümün qaçılmaz dövrəsində dərin estetik keyfiyyətin olduğunu göstərir. Başlığın özü bir paradoksu təklif edir: tez-tez qorxu və qorxu ilə baxılan ölüm bir növ gözəlliyə sahib ola bilər. Niyazi bu fikri dərin aydınlıq və introspeksiya anlarının ölümlə üz-üzə necə tez-tez ortaya çıxdığını təsvir etməklə araşdırır. Qəhrəmanlar anlayırlar ki, ölümü etiraf etmək həyatı daha dərindən qiymətləndirməyə səbəb ola bilər. Bu fəlsəfə oxucunu ölüm haqqında təsəvvürlərini yenidən nəzərdən keçirməyə və onu böyüməyə və dərk etməyə ilham verə biləcək insan təcrübəsinin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul etməyə çağırır.
Niyazinin fəlsəfəsinin mərkəzində ölümün sadəcə bir son olmaqdan uzaq, özünü dərin transformasiya kimi təqdim etməsi anlayışı dayanır. O, gözəllik anlayışının çox vaxt ölümün qaçılmazlığı ilə iç-içə olduğunu iddia edir. Bir çox mədəniyyətlərdə ölüm motivləri qorxu doğurur; bununla belə, Niyazi bu qavrayışı yenidən ortaya qoyur, ölümü dərk etmək və qəbul etmək həyatın keçici anlarını qiymətləndirməyə gətirib çıxara biləcəyini göstərir. Niyazi oxucuları ölümdən qaçmaqdansa, onu qəbul etməyə təşviq edir. Həyatın müvəqqəti təbiətini qəbul etməklə, fərdlər daha dərin əlaqələr yarada, həqiqətən vacib olanı prioritetləşdirə və indinin dadını çıxara bilərlər. Bu perspektiv ekzistensial fəlsəfə ilə üst-üstə düşür, burada insanın qaçılmaz ölümünü qəbul etmək həqiqi yaşamaq üçün katalizator rolunu oynayır. Niyazi “Ölüm daha gözəldir” əsərində gözəlliyin həyatın sonsuzluğunu dərk etməkdə tapıla biləcəyi fikrini təqdim edir. Bu estetik perspektiv gözəlliyi yalnız həyat, sevgi və gənclik çərçivəsində təsnif edən ənənəvi dixotomiyaya meydan oxuyur. Əvəzində o, ölümün özünəməxsus gözəllik formasını daşıdığını – varlığın təbii dövrəsinin təntənəli, lakin sakit qəbulu olduğunu göstərir. Tarix boyu ölüm simvolik olaraq müxtəlif yollarla, çox vaxt aydınlıq və perspektiv təmin edən bir fiqur kimi təmsil olunub. İncəsənətdə, ədəbiyyatda və folklorda ölüm tez-tez insan varlığı haqqında həqiqətləri üzə çıxaran rəhbər qüvvə kimi təsvir edilir. Niyazi bu rəmzlərdən və ənənələrdən istifadə edərək bildirir ki, ölümü etiraf etmək şəxsi inkişafa və daha dərindən dərk etməyə səbəb ola bilər. Özündə “Ölüm daha gözəldir” insan olmağın nə demək olduğunu düşünməyə dəvət edir. Niyazi iddia edir ki, ölümlə bağlı şüurumuz həyatımızı formalaşdırır, seçimlərimizə, münasibətlərimizə və dünyaya baxışımıza təsir edir. Bu anlayış bir sıra fəlsəfi ənənələrlə, o cümlədən təbiətlə harmoniya içində yaşayan həyatı və taleyin qəbulunu müdafiə edən stoisizmlə səsləşir.Ölüm haqqında düşünmə hərəkəti fərdlər üçün dəyişdirici təcrübə rolunu oynayır. Niyazi hesab edir ki, bu cür düşünmələr dözümlülük, perspektiv və varlığı dərindən qiymətləndirməyə kömək edir. Onun təsvir etdiyi gözəllik təkcə ölümün özündə deyil, insanı ömür boyu keçirməyə məcbur edən transformasiya təcrübələrindədir.
Niyazinin yaradıcılığı həm də insan vəziyyətinin mürəkkəbliklərini araşdırır. Obrazlar insan varlığını təyin edən mübarizələri, sevincləri və kədərləri əks etdirən dərinlik və nüansla təsvir edilmişdir. Onların qarşılıqlı əlaqələri və daxili konfliktləri vasitəsilə Niyazi sevgi, itki və şəxsiyyət axtarışı mövzularını araşdırır. Bu kəşf həyat və ölümün bir-biri ilə əlaqəli olduğunu vurğulayır və təcrübələrimizin hər iki anlayış haqqında anlayışımızı formalaşdırdığını göstərir. Niyazinin fəlsəfəsindəki digər mühüm mövzu təbiətlə həyatın keçiciliyi arasındakı əlaqədir. Roman tez-tez təbiət dünyası ilə insan təcrübələri arasında paralellər aparır, varlığın dövri təbiətini vurğulayır. Bu əlaqə oxuculara həyatın da təbiət kimi keçici olduğunu xatırlatmağa xidmət edir. Bu keçiciliyi qəbul edərək, personajlar təsəlli və məna tapır, gözəlliyin qeyri-müəyyənlikdə tapıla biləcəyini göstərir. Yaddaş hekayədə həlledici rol oynayır, keçmişlə indi arasında körpü rolunu oynayır. Niyazi, xatirələrimizin şəxsiyyətimizi formalaşdırdığını və həyatı və ölümü necə qəbul etdiyimizə təsir etdiyini təklif edir. Personajlar keçmişləri üzərində düşünərək, sevgi və itki təcrübələrinin onların gözəllik və varlıq haqqında indiki anlayışlarını necə izah etdiyini ortaya qoyur. Yaddaşa verilən bu vurğu, ölümün sona çatmasına baxmayaraq, təcrübələrimizin miraslarının rezonans yaratmaqda davam etməsi və qalanların həyatını zənginləşdirməsi fikrini vurğulayır.
Sonda, Mehmed Niyazinin “Ölüm daha gözəldir” əsəri fanilik, gözəllik və insan vəziyyəti haqqında zəngin fəlsəfi düşüncələr qobelenini təqdim edir. Ölümü dəyişdirici və estetik təcrübə kimi tədqiq etməklə Niyazi oxucuları ölümlə bağlı öz qavrayışları ilə üzləşməyə və həyatın keçici təbiətində məna tapmağa çağırır. Onun əsəri gözəlliyin ölümlə belə kəşf oluna biləcəyini xatırladır, insanları orijinal yaşamağa və varlıqlarını müəyyən edən anları dəyərləndirməyə çağırır. Niyazinin fəlsəfəsi həyatın mürəkkəbliklərini daha dərindən dərk etməyə təşviq edir, bizi həm onun gözəlliyini, həm də qaçılmaz yekununu qəbul etməyə dəvət edir. Mehmed Niyazinin “Ölüm daha gözəldir ” əsəri həyatın, ölümün və insan vəziyyətinin dərin fəlsəfi tədqiqini təklif edir. Özünün ekzistensial mövzuları, ölümün gözəlliyi üzərində düşünmələri, yaddaş və təbiətlə dərin bağlılığı ilə roman oxucuları öz varlıq qavrayışları ilə üzləşməyə çağırır. Niyazi həyatın mürəkkəbliklərini və ölümün labüdlüyünü əhatə etməklə bizi hər ikisində gözəllik tapmağa dəvət edir, insan olmağın nə demək olduğu anlayışımızı zənginləşdirir. Tez-tez ölüm qorxusunun hakim olduğu bir dünyada, bu əsər həyatın qeyri-müəyyənliyini qəbul etmənin dəyişdirici gücünün təsirli bir xatırlatmasıdır. Mehmed Niyazinin “Ölüm daha gözəldir” əsəri ölümə baxmaq üçün yeni bir obyektiv təqdim edir, tez-tez qorxulan anlayışı dərin gözəllik və hikmət mənbəyinə çevirir. Oxucuları ölümü insan təcrübəsinin ayrılmaz bir aspekti kimi qəbul etməyə təşviq etməklə, o, daha dərin əlaqələrə, həqiqiliyə və nəticədə həyatın daha zəngin qiymətləndirilməsinə yol açır. Ölüm ətrafında söhbətin tez-tez sükutla örtüldüyü bir dünyada Niyazinin yaradıcılığı bizim ortaq taleyimizlə açıq şəkildə məşğul olmaq, içindəki gözəlliyi açmaq üçün cəsarətli bir dəvət kimi dayanır.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru