Zaur Ustacın "Beyin qurdu" hekayəsi haqqında

Zaur Ustacın “Beyin qurdu” hekayəsi haqqında

Zaur Ustacın “Beyin Qurdu”: – Cəmiyyətin gizli parazitləri üzərinə satirik bir baxış
Zaur Ustacın hekayələri arasında “Beyin qurdu” xüsusi yeri olan, həm bədii, həm də satirik dəyəri ilə seçilən nümunələrdən biridir. Əsərdə müəllif gündəlik həyatımızda adiləşmiş, lakin mahiyyətcə dərin sosial problemlərin alt qatını yumor, satira və hiperbolik obrazlar vasitəsilə açır. Burada təkcə bir ailənin səhər yeməyində baş verən hadisələr deyil, bütöv bir təfəkkürün, düşüncə tərzinin, sosial münasibətlərin iç üzünü görürük.
Fərd mənsub olduğu ailəni təmsil etdiyi kimi, ailələr də daxil olduğu cəmiyyətin güzgüsüdür.
Hekayədə Tutaqalxanovlar ailəsi əslində cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini simvolizə edir:
-Ata Tutaqalxanov – imkanlı, hakimiyyətə yaxın, sərt görünən, amma əslində isə çaşqın və məntiqsiz qərarların içində itib-batan tipik məmur obrazı.
-Xanım Tutaqalxanova – zahiri mədəniyyət, daxilən isə körpə kaprizlərinin əsiri olan ana arxetipi.
-Gənc xanım – ərköyün, kaprizli, sosial sərhədlərdən xəbərsiz yeni zəngin nəsli.
-Oğul Tutaqalxanov – böyümüş, amma hələ də uşaqlıq xüsusiyyətlərindən xilas ola bilməmiş simvolik bir obraz.
-Nənə – keçmişin səsi, köhnə mif və inamların daşıyıcısı.
-Fətulla (Fətiş) – bu ailənin həm quludur, həm də əslində ən “sağlam” olanıdır, ancaq onlar tərəfindən ən çox məsxərəyə qoyulanıdır.
Bu ailə təkcə bir ailə deyil – varlı-karlı təbəqənin özlərinin süni şəkildə yaradaraq indi də içində boğulduqları çirkabın, düşüncə pozuntularının karikaturasına çevrilmiş kiçik bir cəmiyyət modelidir.
Hekayənin əsas süjet xəttini “beyində qurd” metaforası təşkil edir. Zaur Ustac burada həqiqi parazitdən deyil, məcazi parazitin – tənbəllik, irrasional düşüncə, kapriz, boş həyat tərzinin insan beyninə necə yerləşdiyini göstərir.
Oğul Tutaqalxanovun Fətullaya baxıb: – “Mən o qurddan istəyirəm. Mən də kişi kimi olmaq istəyirəm.” – deməsi sadəcə məzəli deyil – faciəvi dərəcədə düşündürücüdür. Çünki bir ailədə, bir cəmiyyətdə dəyər ölçüləri bu qədər alt-üst olanda:
-iradə yox olur,
-düşüncə tənbəlləşir,
-məsuliyyət hissi ölür,
-insan özünü başqasının “qurdu” vasitəsilə inkişaf etdirməyə çalışır.
Bu mənada “qurd” – yalnız parazit deyil, zatən düşünməyi bacarmayan insanların beyninə yerləşmiş təzadlı düşüncə formasıdır.
Satiranın gücü və müəllifin ironiyası ilk nidadan son zərb-məsələ qədər bütün hekayə boyu səngimir. Zaur Ustac əsasən dialoq üzərində qurulmuş bu kiçik həcmli mətndə bir ailənin üzvləri olsalar da bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən müxtəlif xarakterli insan obrazları yaratmağa müvəffəq olmuşdur.
Hekayədə dialoqlar sürətli, yumorlu, teatrvari qurulub. Ustac satiranın dilini ustalıqla işlədərək:
-absurdu adi hal kimi göstərir,
-dramatik olanı komik, komik olanı dramatik edə bilir,
-cəmiyyətin eybəcərliklərini oxucunun gözünə dik tutur.
Eyni zamanda hekayə boyunca “qurd” ifadəsi müxtəlif məna çalarları qazanır: bioloji, məcazi, sosial, psixoloji. Bu da əsərin çoxqatlılığını təmin edir.
Əsərdə həkim obrazı sanki məntiqin son qalası – xaricdən gəlmiş bir “realist” kimi təqdim olunur. O, vəziyyətin absurdluğunu başa düşsə də, ailənin təfəkkür sistemi onun məntiqi izahlarını belə əritməyə qadirdir. Sonda həkim də ironiya ilə danışmağa başlayır – çünki bu mühitdə məntiqin səsi eşidilmir.
Bu obraz vasitəsilə müəllif:
-elmi düşüncənin,
-məntiqin,
-sağlam təfəkkürün
cəmiyyətlərdə necə boğulduğunu göstərir.
Əsərin sosial mesajı da zamanla səsləşir.
“Beyin Qurdu”nun mesajı sadədir, amma çoxqatlıdır:
-Zehnində qurd olanlar, əslində düşünə bilməyən insanlardır.
-Əsl qurd insanın öz daxilindədir – tənbəllik, məsuliyyətsizlik, kobudluq, laqeydlik.
-Cəmiyyətin bəlası savadsızlıq deyil, düşüncənin deformasiyasıdır.
-Xəstəliyin özü yox, xəstəliyə inanma tərzi daha təhlükəlidir.
Zaur Ustac bu hekayəsi ilə göstərir ki, insanın ağlına yerləşən qurdlar ən qorxulularıdır; çünki onları nə mikroskop göstərir, nə dərman sağaldır. Onlardan xilas olmağın yeganə yolu – düşünmək, ayılmaq, dəyər ölçülərini yenidən qurmaqdır.
“Beyin Qurdu” həm güldürür, həm düşündürür, həm də sarsıdır. Müəllif satiranı güclü silah kimi işlədərək cəmiyyətin eybəcərliklərini ustalıqla ifşa edir. Bu hekayə göstərir ki, problem qurdun özündə deyil – insan beynində özünə yer tapmasına şərait yaradan təfəkkürdədir.
Zaur Ustac bu əsərilə bir daha sübut edir ki, satira təkcə gülüş deyil, həm də düşüncə mədəniyyətini olduğu kimi əks etdirən güzgüdür.