“Sevgi hardadırsa, Tanrı ordadır” hekayəsində sadəlikdən ilahi həqiqətə: Tolstoyun etik dünyagörüşü”
“Sevgi hardadırsa, Tanrı ordadır” hekayəsində sadəlikdən ilahi həqiqətə: Tolstoyun etik dünyagörüşü”
Lev Tolstoyun “Sevgi hardadırsa, Tanrı ordadır” hekayəsi səthi sadəliyin arxasında dərin etik-fəlsəfi iddialar yatır. Oxucu əvvəlcə Martin Avdeiçin adi, hətta məhdud həyatına daxil olur: zirzəmi otağı, tək pəncərə, ayaqqabıçı peşəsi. Martinın oğlu ilə bağlı itki səhnəsinə yalnız şəxsi faciə kimi baxmaq düzgün olmaz. Bu, Tolstoyun insanın sual vermə məqamını göstərmək üçün seçdiyi epizoddur: “Niyə?” sualı həm metafizik, həm də etik-hüquqi məna daşıyır. Tolstoyun “İnsan nə ilə yaşayır?” hekayəsi ilə bağlılığı da burada açılır: insanın həqiqi həyat mənbəyi intellektual institutlar yox, mərhəmət və sevgidir. “İnsan nə ilə yaşayır?” əsərində kasıb ayaqqabçı Simonla həyat yoldaşı Matryona bir dondurucu sahədə donmaq üzrə olan naməlum şəxsi evlərinə dəvət edirlər, həmin şəxs sonradan mələk olduğunu ortaya qoyur və məhz əhəmiyyətli üç sualın cavablarını öyrənir:
insanın içində nə yaşayır?
insana nə verilməmişdir?
insanlar nə ilə yaşayır?
İnsan içində “sevgi”nin yaşadığını və insanların əslində sevgiyə görə yaşadıqlarını mələk bu təcrübə vasitəsilə anlayır. Avdeiç, hekayəsi ilə bu strukturu tamamlayır. Simonla Avdeiçin ilkin mövqeyi “sosiomaterial yoxsulluq”dur: hər ikisi məhdud resurslarla yaşayır, gündəlik ehtiyaclar onları sıxır. Bu fakt Tolstoy üçün imkan verir ki, mərhəmətin dəyərini əsl sınağa salsın, çünki kiminsə xeyirxah olması asan halda deyil, məhdudluq və risk anında daha mənalıdır. İkincisi, hər iki hekayədə “sevgi” institusiya xaricində, gündəlik praktikada təzahür edir. Metafizik olaraq o, Tanrının varlığıyla ədaləti problemi ilə üz-üzə qoyur, hüquqi və etik cəhətdən isə soruşur: kimin hökmü üstün gəlir? Tanrının yoxsa insanın ağrısının? Avdeiç hekayəsində qəhrəman əvvəlcə ümidsiz, həyat qarşısında təslim olmuş adamdır, amma Tolstoyun cavabı budur ki, həll məhkəmə otaqlarında deyil, insanın öz vicdanında tapılır. Hekayə baş verdikcə bu məhdud məkanda Tolstoy insan varlığının iki əsas boşluğunu göstərir: cismən tək qalma və mənəvi tənhalıq. Bu tənhalıq Martin üçün təkcə şəxsi kədər və itki deyil, həm də hüquqi-məcburi dünyanın məntiqi ilə mənəvi həyat arasındakı uçurumu ifadə edir.
Martin obrazı Tolstoyun bədii-siyasi estetikasında tanış bir tipdir: maddi yoxsulluq, peşəkar ləyaqət və daxili vicdanla yaşayan, amma şəxsi itkilər üzündən ruhən əzilmiş bir insan. Onun ruhani dönüşümü iki mərhələdə inkişaf edir: əvvəlcə İncil oxumaq vasitəsilə baş verən kognitiv-yenidənqurma, sonra isə bu yenidənqurmanın gündəlik davranış forması olan konkret, bədii-sadə xeyirxahlığa çevrilməsi. Tolstoy burada “iman”ı abstrakt etika və ya məntiq söhbətindən ayırıraq inam, insanın başqasına etdiyi konkret yardım aktında təzahür edir. Martin öz evinin pəncərəsindən küçədə görüb tanıdığı insanların ayaqqabılarına baxaraq onları tanıyırdı. Bu vizual detal obrazın dünyagörüşünü simvolik olaraq ifadə edir. O, insanları “ayaqqabı” ilə, yəni həyat şəraiti, sosial rolu ilə yox, onların ehtiyacı və zəifliyi ilə görməyə başlayır. Bu dönüşüm Tolstoyun əsərlərində tez-tez rastlanan “görmə” metaforikasının bir davamıdır: əsl görmə ruhun gözünü açmaqdır. Pəncərə simvolu burada sərhəd funksiyası daşıyır. Evlə küçə, daxili ilə xarici, məskunlaşmış kədər ilə dünyadakı ehtiyacların kəsişmə nöqtəsi. Avdeiç pəncərədən yalnız insanların ayaqlarını yox, üzlərini də görməyə çalışaraq ilkin epistemik blokunu aşmağa çalışır: əvvəlcə o, ümidsizlik, özünəqapanma vəziyyətində idi, pəncərənin qarşısındakı diqqəti isə dünyaya qarşı açıqlıqdır. Diqqətin fəlsəfəsi təməl düşüncəni dəyişdirir: Avdeiçin diqqəti yön aldıqca onun dünyagörüşü də dəyişir. Obrazların yükü, onların ehtiyacları daha aydın görünür və etik reaksiyalar doğur.
Hekayənin strukturunda mühüm dönüş nöqtəsi Martinə gələn “məlumat”, xeyirxah olmağa çağıran, gözlənilməz bir vəd və ondan sonra baş verən üç səhnədir: soyuqda qalmış adam, soyuqda uşağı ilə qalmış bir qadın və yaşlı qadın ilə oğlan arasındakı münaqişə. Bu üç hadisə təsadüfi olmayan simvolik üçlüyə çevrilir: hər biri insan ehtiyacının müxtəlif üzünü göstərir. Bədən ehtiyacı, ana-uşaq zəifliyi və sosial ədalət məsələsi. Martin bu üç situasiyaya qonaqpərvərlik, yardım və vasitəçiliklə, yəni fərqli, amma daima mərhəmət prinsipi ilə yanaşır. Nəticədə gecə onun evinə həmin gün kömək etdiyi insanlar girir, Martin anlayır ki, həmin gün o, birbaşa olaraq Tanrını qəlbində daşıyıb. Tolstoy beləliklə məsələnin mahiyyətini açır: Tanrı “böyük” hallarda yox, gündəlik sevgi aktlarında görünür. Hekayədə bu məqam həm dini məntiqi, həm də etik praktikliyi uzlaşdırır. Tolstoy burada şəxsin iç dünyasını əxlaqi mühakimə üçün zəmin kimi istifadə edir: Martin özünü əvvəlcə dini formalizmə, daha sonra isə bu formalizmdən doğan şəxsi müəllimə çevrilməyə başlayır. ilk kömək istəyən, Martin üçün test kimi çıxış edir: evə dəvət, isti yemək və ruhani söhbət vasitəsilə Martin praktiki mərhəməti həyata keçirir, bu sadə qarşılıqlı münasibət onun ruhunu doyurur. Qadına edilən yardım olan isti paltar və pulla kömək Tolstoyun sosial realizmini göstərir: mərhəmət abstrakt yox, maddi kömək də olmalıdır. Oğlan-yaşlı qadın səhnəsi isə ədalət və tərbiyə mövzularını açır. Martin burada bir hakim kimi çıxış etmir, o, məsələni məhəbbətlə, amma prinsipial şəkildə həll edir, oğlana qayda öyrədərək qurbanın hüququnu tanıyır. Bu üç reaksiyanın birləşməsi Tolstoyun əxlaqi idealını, yəni, mərhəmət, qonaqpərvərlik, məsuliyyət, bütöv şəkildə ortaya qoyur. Kömək etdiyi insanların Tanrı adlandırdığı şəxsiyyətin təzahürü kimi evə girməsi, Tolstoyun teoloji mesajını poetikləşdirir: insan nə qədər az, amma səmimi sevgi göstərirsə, Tanrı bir o qədər yaxın olur.
Martinlə müqayisədə başqa ədəbi obrazlarla paralellər çəkmək Tolstoyun mesajını genişləndirir. Məsələn, Tolstoyun özünün “İvan İliçin ölümü” hekayəsində İvanın ölüm qorxusu, mənəvi iztirablardan keçməsi ilə Martinin daxilindəki sakit dönüşüm bir-birini tərsinə tamamlayır: İvan İliç varoluşun absurdluğu və sosial məna itkisi qarşısında panika keçirir, əks halda Martin həyatın məzmununu sadə xeyirxahlıqda tapır. Tolstoy burada iki mümkün ruh halını qoyur : birində ölüm qorxusu insanı dağır, digərində qəbul və sevgi insanı yenidən dirildir. Həmçinin, Dostoevskiylə müqayisədə, məsələn, Zosima atanın “Karamazov qardaşları”ndakı mərhəməti ilə müqayisə, Tolstoyun yanaşması daha praktiki, daha az mistikdir: Dostoevski daxili itki və kainatla hesablaşma üzərində fəlsəfi-dramatik dialoqlar qurur, Tolstoy isə gündəlik davranışın ruhani dəyərini göstərmək üçün daha sadə, amma məqsədyönlü ssenarilərdən istifadə edir.
Sonda, Avdeiçin hekayəsi əslində iki sualı birləşdirir: “Mən niyə yaşamalıyam?” və “Hüquq nə üçün mövcuddur?”. Tolstoy cavabı təcrübələrin nəticəsi ilə verir: yaşamaq Tanrı naminə olmaqdır, hüquq insanların bir-birinə qarşı sevgi və xidmətini təşkil etmək üçündür. Bu cavab həm sadə, həm radikaldır, çünki o, əxlaqın sözdə qalmamasını, hər günün kiçik əməllərində yaşamasını tələb edir. Avdeiçin həyatı bizə göstərir ki, paskalistik, intellektual izahlar əhəmiyyətli olsa da, həyati dönüşlər adətən gündəlik davranışların yenidən təşkilindən keçir və vicdanda möhkəmlənməsində tapılır.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI